Zijn oude piano’s nog te stemmen?

Ik wordt heel vaak gebeld door mensen die een piano hebben staan die ze hebben geërfd, gekregen van oma en opa of voor heel weinig geld hebben kunnen kopen via een zoekertjes-website of een kennis. Ze bellen me dan met de vraag om deze piano te stemmen. Om de verwachtingen hierrond wat duidelijker te maken wil ik daar toch een paar woordjes uitleg bij geven.

Is een oude piano nog te stemmen?

De vraag of een oude piano nog te stemmen valt, is eigenlijk niet de juiste vraag. Een oude piano die gedurende zijn leven correct behandeld is geweest, in goede omstandigheden heeft gestaan en regelmatig onderhoud heeft gehad, zal beter te stemmen zijn dan een jonge piano die de voorbije 10 jaar onaangeroerd in een vochtige garage heeft staan verkommeren. Er is eigenlijk maar één geval waarin een piano écht niet meer te stemmen valt: dat is wanneer er een probleem is in de stembalk. De stembalk is het stuk hout waarin de stempinnen die de snaren vasthouden, vast zitten. Als stemmer breng ik de snaren onder spanning door aan die stempinnen te draaien en ze in de juiste positie te “zetten”. Het spreek vanzelf dat, als die spanning direct terug loslaat, het instrument niet meer te stemmen valt. Dit komt voor wanneer er een barst of een ander probleem opduikt in de stembalk zelf. Soms kun je dit visueel vaststellen, maar vaak is dit een verborgen gebrek. Je merkt het als kort na de stembeurt er een aantal naast elkaar liggende noten meteen terug vals klinken. Een stembalk kàn in principe vervangen worden in een piano, maar dat is een zodanig grote restauratie, dat dit slechts zelden gedaan wordt. Enkel in het geval van een hoogwaardig instrument van een topmerk, of een instrument dat historische waarde heeft, of als er een grote emotionele waarde aan het instrument hangt, kun je dat overwegen. Er zijn nog wel een paar omstandigheden waarin een piano niet meer te stemmen valt, bijvoorbeeld wanneer er een barst is in het gietijzeren kader dat de pianostructuur bij elkaar houdt. Maar dat zijn zaken die in mijn ervaring niet zo vaak voorkomen. Als er in de stembalk geen fundamenteel probleem is, is het instrument dus in principe nog te stemmen, al dan niet mits een aantal voorafgaande herstellingen. Of het ook aangenaam zal spelen en een mooie klank hebben, is nog een andere vraag. Dat hangt van veel andere factoren af. Dus, om te antwoorden op de vraag of een oude piano nog te stemmen is: ja, meestal is een oude piano nog te stemmen.

Ja, maar…

Als het instrument te lang niet gestemd geweest is, is de spanning op de snaren meestal zodanig afgenomen, dat de piano heel zwaar onder de normale toonhoogte is gezakt. Het gebeurt niet zelden dat ik instrumenten tegenkom waar de A4 (die normaal op 440Hz gestemd wordt) klinkt als de onderliggende G# of zelfs nog lager. Vooral in het hoge register hebben snaren de neiging om enorm te zakken. In dat geval is het onmogelijk om het instrument in één keer stabiel te stemmen: als ik de snaren op toon trek (en dus de spanning op de snaar verhoog), zal de natuurlijke reactie van die snaren zijn, dat ze meteen terug beginnen te ontspannen. Dat is een normale reactie van staaldraad die onder spanning wordt gezet. Met andere woorden: heel snel na de stembeurt zal de piano terug ontstemmen, omdat die terug naar zijn oude toestand probeert te gaan. Dit soort piano’s heeft meerdere opeenvolgende stembeurten nodig om terug stabiel op toon te blijven staan. De eerste stap is een zogenaamde “pitch raise” waarbij de spanning op de snaren in feite iets tevéél verhoogd wordt. Ik word hierbij geholpen door software, die berekent hoeveel te hoog ik de snaar moet stemmen, zodat ze bij het zakken ongeveer op de correcte toon blijft staan. Na een dergelijke pitch raise klinkt het instrument meestal al terug bespeelbaar, maar zuiver kun je dat niet noemen. Ik geef het instrument dan enkele weken tijd om te wennen aan de nieuwe toestand, en kom dan opnieuw langs, dit keer hopelijk met de vaststelling dat het instrument min of meer stabiel gebleven is, en ik deze keer zuiverder zal kunnen stemmen. Dit is een proces dat in fases verloopt. Bij elke stembeurt zullen de verschillen in spanning die ik op de snaren moet zetten, minder groot worden, en dus automatisch zal de stemming stabieler en stabieler blijven. Soms klinkt een instrument terug aanvaardbaar na 2 keer, soms kom ik gedurende het eerste jaar een keer om de drie maanden langs, soms een keer om het half jaar, … Dit hangt van geval tot geval af. Uiteraard zal dit je wat meer kosten, maar het gaat dan ook vaak over instrumenten waar je al jaren niets van kosten aan gedaan hebt, of die je gratis of voor heel weinig geld hebt verkregen. Als je de kosten die je zult moeten maken, zou spreiden overheen alle jaren dat het instrument nooit gestemd geweest is, kom je er goedkoop vanaf!