Mensen vragen me geregeld hoe het komt dat een piano ontstemt. Bij deze een korte uitleg, waarbij ik een aantal zaken lichtjes vereenvoudig om het niet al te technisch te maken.
De klank van een piano wordt veroorzaakt doordat er een hamer tegen de snaren tikt, wanneer je de pianotoetsen indrukt. Die snaren zijn in feite staaldraad (de bassnaren daarbij nog eens extra omwonden met koper) die onder spanning staan.
Aan het ene uiteinde van de snaar zit deze staaldraad vastgemaakt aan een stempin. Door deze stempin op te spannen, komt de snaar onder spanning te staan. De stempin is een metalen pin die gespannen zit in een geboord gat in de stembalk. De stembalk is op zich een houten balk. De staaldraad wordt met andere woorden onder spanning gehouden door een metalen pin die vastzit in een houten balk. Wanneer een pianostemmer langs komt, draait hij aan die stempinnen tot de toonhoogte van de snaren juist staat.
De snaar zit ongeveer in het midden van de snaar gespannen over wat men noemt de “kam”. De kam is dan weer een stuk hout dat vastgemaakt zit op het klankbord, een grote houten plank. Dit hele systeem zorgt ervoor dat de trillingen van de snaar overgezet wordt naar het klankbord, dat dus mee begin te trillen en hierdoor de klank van de snaren versterkt.
Zoals je intussen begrepen hebt, bestaat een piano dus voornamelijk uit houten en metalen elementen, en zoals je wellicht ook weet, kan hout krimpen en zwellen onder invloed van veranderingen in luchtvochtigheid en temperatuur. In de volksmond zegt men “hout werkt”.
Hoe komt het nu dat een piano ontstemt?
Ten eerste is er het natuurlijk effect van de staaldraad die onder spanning staat. Vergelijk dit met een rekker die je onder spanning zet. Na een zekere tijd vermindert die spanning onvermijdelijk.
Ten tweede heb je het feit dat de stempin in de houten stembalk vast zit. De houten balk reageert op schommelingen in de luchtvochtigheid en temperatuur. Als de luchtvochtigheid laag is, zal de balk krimpen en wordt het gat waarin de stempin vast zit, dus een beetje groter. De stempin staat op dat moment dus iets losser. De trekkracht van de staaldraad zorgt er dan voor dat de stempin lichtjes losgedraaid wordt. Daardoor daalt de spanning op de staaldraad, en zakt dus de toonhoogte van de snaar.
Ten derde heb je de impact van schommelingen op het houten klankbord (en de kam) zelf. Nu wordt het iets technischer 🙂 Als de luchtvochtigheid toeneemt, zwelt het hout op. Het klankbord gaat hierdoor iets boller staan en de kam die erop zit gaat automatisch ook iets meer tegendruk geven tegen de snaren. Hierdoor neemt de spanning op de snaren toé. Het effect daarvan is dat de toonhoogte van de snaar stijgt.
Het is dus niet ongewoon dat een piano in het najaar iets hoger zal klinken dan dat hij klonk bij het begin van de zomer, bijvoorbeeld. Ook al lijkt dit vreemd en zou je verwachten dat de toonhoogte van een piano alleen maar kan zakken.
Doorheen het jaar zijn er altijd periodes met grotere relatieve luchtvochtigheid en periodes met lagere relatieve luchtvochtigheid, en onvermijdelijk zal elke piano hoe dan ook dus ontstemmen, of er nu op gespeeld wordt of niet.
In feite is het wonderbaarlijk dat de meeste piano’s met één stembeurt per jaar mooi op toon kunnen blijven. Vraag anders gerust eens aan een gitarist of een violist hoe vaak per jaar die zijn instrument moet stemmen :-).